در سال تحصیلی گذشته به درخواست یکی دو نفر از دانشجویان دکتری دپارتمان مطالعات خاور نزدیک دانشگاه پرینستون متن کتاب المنخول ابوحامد غزالی را تدریس کردم. ضمن قرائت و ترجمه متن کتاب سعی من این بود که تفسیری تفصیلی از متن غزالی به دست دهم و همچنین مبانی کلامی مباحث اصولی غزالی را تبیین کنم. خوشبختانه این درس همچنان ادامه دارد و برنامه من این است که سال آینده هم تدریس همین متن را ادامه دهم. پیشتر تجربه تدریس الواضح ابن عقیل را در دانشگاه آزاد برلین برای یک سال داشتم که می دانیم متنی است بی نهایت ارزشمند در اصول فقه. مهمترین کتاب غزالی در اصول فقه چنانکه می دانیم کتاب المستصفی است. با این وصف کتاب المنخول از جهاتی اهمیتی ویژه در مطالعه اصول فقه دارد. نخست آنکه این کتاب تقریر گونه ای بوده از درسهای استادش امام الحرمین جوینی (در سنت تعالیق نویسی و تقریرات). ثانیاً غزالی در این کتاب از شیوه متکلمان در تدوین اصول فقه بهره برده و بنابراین خیلی از مباحث او در این کتاب مرتبط است با مباحث و یا رویکردهای کلامی. از همینجاست که می توانیم با بسیاری از مبانی متکلمانه اصول فقه آشنایی یابیم. عموماً در آثار متأخر اصولی به بسیاری از این بحثهای کلامی پرداخته نمی شود و یا اینکه مطالب آن در چارچوبهای متفاوتی عرضه می شود، خصوصاً در اصول فقه متأخر سنیان که بیشتر تحت تأثیر شیوه فقهی در ارائه مطالب اصولی بوده اند و یا اینکه از ساختارهای تلفیقی بهره می برده اند. چنانکه می دانیم بسیاری از مبانی اجتهاد که در اصول فقه مورد بحث قرار می گیرد ریشه در رویکرها و مبانی خاص کلامی دارد و مطالعه و تحلیل کتابی مانند المنخول در اصول فقه این فایده را در کنار سایر فوائد دارد که می توانیم در چارچوب آن با مبانی کلامی فقیهان در فرایند اجتهاد فقهی آشنا شویم. بسیاری از اختلافات کلامی مذاهب مختلف با وجود آنکه در طرح مسائل اصول فقهی محل توجه قرار می گیرد اما آن اختلافات کلامی که اختلاف نظرهایی در باورهای اصولی فقیهان را موجب می شود عملاً در فرایند اجتهاد آنان محل اعتنا نبوده است (مانند بحث از عقل در بحث از حسن و قبح ذاتی و یا شرعی). با این وصف از نقطه نظر ایجابی روشن است که مبانی اجتهاد بر یک سلسله باورهای کلامی استوارند که خود کمتر مورد اجتهاد فقیهان و اصولیان قرار گرفته اند. بی تردید اجتهاد در اصول خود روزنه ای است برای تحولی اصولی و بنیادی در باب اجتهاد و راهیابی به پویایی فقه. از این نقطه نظر مطالعه المنخول بی نهایت جالب توجه است. بنابراین مطالعه کتاب المنخول راهی است برای بازیابی و فهم روشن مبانی دینی و کلامی اصول فقه و اصول اجتهاد فقهی.
غزالی در این کتاب و به عنوان فقیهی شافعی مذهب نگاهی منتقدانه به ابو حنیفه دارد و همین موجب شده که فقیهان و اصولیان حنفی به انتقاد و رد آن بپردازند. حتی برخی از آنان در انتساب این کتاب به غزالی تردیدی کرده اند. این کتاب چنانکه گفتم بر اساس یادداشتهای غزالی است از ایام درس و تحصیل نزد استاد برجسته اش امام الحرمین جوینی. ظاهراً غزالی بعد از مرگ استاد آن یادداشتها را در قالب کتاب المنخول مورد استفاده قرار داده و کتاب را تنظیم کرده است. نکته ای که به ویژه هنگام تدریس این متن متوجه شدم آن است که المنخول در واقع به صورت بسیار ناشایسته ای تصحیح شده و در بسیاری از موارد در نسخه تصحیح شده ابهاماتی جدی وجود دارد. ضروری است همتی شود و این کتاب ارزشمند غزالی از نو تصحیح شود.
امید من آن است که مجموعه درسگفتارهای المنخول را زمانی منتشر کنم.